شیوه اصفهانی

در این مقاله به معرفی شیوه اصفهانی در معماری اسلامی ایران پرداخته می‌شود، در ادامه جهت بررسی این شیوه با رسانه هنر و معماری ساباط همراه باشید.

شیوه اصفهانی آخرین شیوه معماری ایران می‌باشد که در دوران حکمرانی صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه رواج داشته است. سرآغاز رسمی شیوه اصفهانی همانطور که از نام آن پیداست، از شهر اصفهان بوده است. این شیوه کمی پیش از روی کار آمدن صفویان از زمان قره قویونلوها آغاز شده و در پایان روزگاه محمد شاه قاجار، دوره نخست آن به پایان می‌رسد. دوره دوم آن، زمان پسرفت (انحطاط) این شیوه است، که در واقع از زمان افشاریان آغاز شد و در زمان زندیان دنبال شد. ولی پسرفت کامل از زمان محمد شاه آغاز شد.

در ابتدای حکومت صفوی، شیوه آذری از دوران تیموری دنبال می‌شد. لیکن پادشاهان صفوی که با کشورهای اروپایی و کشورهایی که در همسایگی و نزدیک ایران بودند( مانند هند و ترکیه کنونی که به نام کشور عثمانی خوانده می‌شد) در ارتباط بوده و تجمل، زیباپرستی، جلال و شکوه را به ویژه از معماری عثمانیان در بناهای ایرانی به کار بردند، بدون آنکه تقلیدی صرف از هندی‌ها و عثمانیان داشته باشند. به همین جهت، بر تزئینات بناها از هر لحاظ افزودند.

شاه عباس اول

با ظهور شاه عباس اول، عصر زرین معماری صفوی و شیوه اصفهانی آغاز شد و به علت علاقه وافر او به هنر و غرور و بلند پروازی‌هایی که داشت و با کمک ثروتی که فراهم کرده بود؛ دوران جدیدی را در معماری ایران بنیان نهاد. این دوره از معماری گرچه درخشان‌ترین عصر معماری نبود ولی عصر اعتلای آخرین نمایش معماری اسلامی ایران است. بعد از آن، معماری ایران هرگز مانند گذشته شکوفا نشده و حتی به فراموشی سپرده شد. شاه عباس بناهای بسیار و گوناگون به ویژه کاروانسراهای متعدد را در سراسر ایران احداث کرد و چون اصفهان پایتخت بود در آنجا آبادانی بسیار کرد.

یکی از مورخان می‌گوید، در زمان او  اصفهان 162 مسجد و 48 مدرسه و 182 کاروانسرا و 273 گرمابه داشت. میدان بزرگ مرکزی اصفهان که نام نقش جهان دارد یکی از شاهکارهای معماری ایران و جهان است. این میدان علاوه بر بناهای زیبایی که در اطراف آن ساخته شده است؛ محل سان، رژه و نمایش‌های گوناگون در اعیاد و روزهای ویژه بوده است.

بهترین و عالی‌ترین مجموعه‌های شیوه اصفهانی در این میدان قرار دارند. از این مجموعه‌ها می‌توان به مسجد امام خمینی«ره» (مسجد شاه سابق)، مسجد شیخ لطف‌الله، عمارت عالی قاپو و سردر و بازار قیصریه اشاره کرد. هر کدام از این بناها، شامل مجموعه‌هایی در اطراف خود هستند که در عهد صفوی کاربردی مستمر داشته‌اند.

ویژگی‌های شیوه اصفهانی

1- ساده‌تر شدن طرح‌ها در شیوه اصفهانی نسبت به شیوه آذری

2- هندسه ساده شیوه اصفهانی نسبت به هندسه پیچیده شیوه آذری

3- کاسته شدن از نهاز و نخیر در نهرنگ (پلان) بنا

4- ادامه پیمون‌بندی و بهره‌گیری از اندام‌ها و اندازه‌های یکسان در ساختمان

5- استفاده از کاشی خشتی (کاشی هفت‌رنگ) بجای کاشی تراش (معرق)

آثار مهم شیوه اصفهانی

1- کاخ چهل ستون قزوین

2- ارسن نقش جهان اصفهان

3- مسجد امام اصفهان

4- مسجد شیخ لطف‌الله

5- کاخ عالی قاپو

6- کاخ هشت بهشت (کوشک هشت بهشت)

7- کاخ چهل ستون اصفهان

8- مدرسه چهارباغ

9- پل الله وردیخان (سی و سه پل)

10- پل خاجو

11- مدرسه خان شیراز

12- مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان

13- مسجد وکیل شیراز

در ادامه به بررسی تعدادی از بناهای شیوه اصفهانی و مشخصات کلی آن‌ها پرداخته می‌شود:

کاخ چهل ستون قزوین

این بنا در قرن دهم هجری به دستور شاه طهماسب صفوی در قزوین که پایتخت ایران در آن زمان بود با پلانی برونگرا، غیر قرینه و به صورت هشت ضلعی بنا نهاده شد. این بنا در میان باغی وسیع قرار داشت که طول آن از خیابان واقع در شمال سبزه میدان کنونی تا حیاط نادری و عرض آن نیز از جلوی اداره پست و تلگراف تا دیوار غربی شعبه بانک ملی امتداد داشت. مرور زمان و خیابان‌کشی‌ها، قسمت زیادی از این باغ را از بین برده و بخش بزرگی هم به نام سبزه میدان به گردشگاه عمومی اختصاص یافت.

طبقه اول کاخ چهل ستون دارای تالاری وسیع می‌باشد که در چهار طرف آن، چهار اتاق با هندسه‌های متفاوت وجود دارد. تمام بنا از نقاشی‌های دوران صفوی و قاجاریه پوشیده شده است.

میدان نقش جهان

میدان نقش جهان در قرن یازدهم هجری با الگوبرداری از میدان حسن پادشاه تبریز در طول 20 سال ساخته شد. این میدان با اندازه 150 در 500 متر به عنوان یکی از بزرگترین میدان‌های جهان شناخته می‌شود که نسبتی 1 به 3 و رون اصفهانی دارد. این مجموعه چهار بنای مهم، مسجد امام در ضلع جنوبی، مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی، کاخ عالی قاپو در ضلع غربی و سردر میدان قیصریه در ضلع شمالی را در خود جای داده است. ابتدا از خود میدان به عنوان محل بازی چوگان استفاده می‌شد به طوری که میل‌های سنگی آن هنوز هم موجود است.

مسجد امام اصفهان

مسجد امام خمینی (مسجد شاه) در زمان حکومت شاه عباس صفوی، در جنوب میدان نقش جهان و با انحراف 45 درجه‌ای (جهت تنظیم مسجد با جهت قبله) نسبت به این میدان بنا شد. این مسجد از نوع مساجد چهار ایوانی بوده و دارای سه گنبد و چهار مناره می‌باشد و از این حیث به عنوان نمونه کامل مسجد ایرانی شناخته می‌شود. گنبد جنوبی این بنا دارای تزئینات کاشیکاری بوده و توسط استاد فریدون نائینی به صورت دو پوسته گسسته اجرا شده است.

گفتنی است معمار این مسجد، استاد علی اکبر اصفهانی از معماران مشهور دوران صفوی می‌باشد و کتیبه سردر با شکوه مسجد نیز توسط علیرضا عباسی خوشنویس نامدار ایران نوشه شده است.

مسجد شیخ لطف الله

مسجد شیخ لطف الله به دستور شاه عباس اول و به احترام و افتخار شیخ لطف الله جبل عاملی روحانی شیعه آن روزگار که از لبنان به ایران آمده بود ساخته شد تا به عبادت اهل حرم و خود وی اختصاص داشته باشد. مدرسه‌ای نیز در کنار مسجد برای تدریس این دانشمند برجسته ساخته شده بود که امروز اثری از آن باقی نیست.

این مسجد در شرق میدان نقش جهان قرار دارد و از جمله مساجد برونگرای ایران است که فاقد صحن و مناره بوده و فقط یک گنبدخانه دارد. سردر زیبا و پرکار مسجد در سال 1012 به پایان رسید اما بقیه مسجد و تزئینات کاشیکاری آن تا سال 1028 هجری بطول انجامید.

از ویژگی‌های مسجد، چرخش 45 درجه‌ای آن می‌باشد که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. این گردش که در اصطلاح معماران سنتی ایران «پاشنه» نامیده می‌شود، چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ وجه توجه بیننده را جلب نمی‌کند. این چرخش باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک و بعد از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود.

گنبد این مسجد به صورت دو پوسته پیوسته اجرا شده و دارای کاشیکاری‌هایی به رنگ کرم (خاکی) می‌باشد. آنچه مسجد شیخ لطف الله را در تعداد نمونه‌های بارز هنر ایرانی اسلامی قرار می‌دهد، اندازه کوچک و هماهنگی آن با بناهای اطراف میدان است. این مسجد توسط استاد محمدرضا اصفهانی معماری شده است.

کاخ عالی قاپو

شاهان صفوی به ویژه شاه عباس تعدادی کاخ در شهر اصفهان و شهر‌های شمالی ایران مانند بهشر و ساری ساختند که خوشبختانه اکثر آنها هنوز باقی مانده است. یکی از این کاخ‌ها، عالی قاپو در غرب میدان نقش جهان است که به دولت خانه مبارکه نقش جهان شهرت دارد. شاه عباس و اطرافیان او در هنگام اعیاد و جشن‌ها در ایوان ستون‌دار این کاخ به تماشای مردم و حرکات نمایشی که در میدان انجام می‌شد می‌نشستند.

قسمت جلو آمده این کاخ دو طبقه و قسمت پشت آن شش طبقه می‌باشد. طبقه ششم این کاخ مخصوص پذیرایی‌های رسمی پادشاه بوده و به اتاق موسیقی نیز شهرت دارد. سیستم تنظیم صوت در هشتی ورودی و راه‌پله‌های این بنا در نوع خود از شاهکارهای هنر معماری محسوب می‌شود.

در این کاخ پلکانی مارپیچ طبقات پایین را به طبقات بالا متصل کرده و تمامی اتاقها و ایوان آن دارای تزئینات نقاشی و تذهیب‌کاری بوده است. از نگارگر بزرگ و مشهور آن زمان، «رضا عباسی» و شاگردان او نگاره‌هایی بر در و دیوار این کاخ دیده می‌شود.

کاخ چهل ستون

کاخ چهل ستون در وسط باغی که مربوط به مجموعه کاخ شاهی است و امروزه به نام باغ چهل ستون معروف است قرار دارد. این کاخ یک بار دچار آتش‌سوزی شد ولی شاه سلطان حسین مجددا آن را تعمیر و نوسازی کرده است. این کاخ به طرف مشرق ساخته شده و در جلوی آن ایوانی سرپوشیده قرار گرفته است که سقف آن بر روی 18 ستون از چوب یکپارچه چنار استوار است. ستون‌ها دارای پایه سنگی به شکل شیر هستند.

چون تصویر ستونها به داخل حوض بزرگ مربع مستطیلی که در مقابل ایوان قرار دارد منعکس می‌شود شکل چهل ستون دارد؛ لذا این کاخ، به نام چهل ستون معروف شده است. دیوارهای کاخ با نقاشی‌های زمان صفوی تزئین شده که بسیاری از آنها به مرور زمان تخریب شده‌اند. در پشت ایوان تالار بزرگی است که دیوارهای اطراف آن شامل چندین صفحه نقاشی از جنگهای پادشاهان صفوی و همچنین نادرشاه است.

این تالار مهمترین قسمت عمارت چهلستون است و در اینجا پادشاهان صفوی بر تخت سلطنت جلوس می‌کردند و سفیران و میهمانان خارجی را به حضور می‌پذیرفتند.

کاخ هشت بهشت

کاخ هشت بهشت یکی از کاخ‌های سلاطین صفوی است که در اوایل قرن یازدهم هجری قمری در زمان پادشاهی شاه سلیمان صفوی بنا شده است. این کاخ در شمال بازارچه بلند واقع شده است و درب آن به طرف چهارباغ روبروی خیابان شیخ بهایی باز می‌شود. عمارت کاخ، هشت گوشی است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگرش کوچکتر بوده و از دو طبقه تشکیل شده است. طرح این کاخ شبیه به چهلستون قزوین است و نمایانگر هم‌آهنگ‌ترین معماری دوره صفوی می‌باشد.

مدرسه چهارباغ

این مدرسه که در خیابان چهارباغ قرار دارد؛ به دستور مادر شاه سلطان حسین ساخته شده است. گنبد و مناره‌های آن یکی از شاهکارهای معماری ایران است. حجره مدرسه چهار ایوانی بوده و در اطراف، حجره‌هایی برای طلاب قرار دارد. در کنار این مدرسه بازارچه‌ای به نام بازارچه بلند قرار دارد که یک بازار سنتی صفوی است؛ امروزه کاروانسرای مادرشاه در کنار این مسجد تبدیل به هتل عباسی شده است.

پل الله وردی خان (سی و سه پل)

این پل در قرن یازدهم هجری به دستور شاه عباس اول و با نظارت الله وردیخان در انتهای جنوبی خیابان چهارباغ به منظور اتصال میان شمال و جنوب اصفهان با 33 دهانه و به طول 295 متر و عرض 14 متر در مسیر زاینده رود با مصالح آجر و ساروج ساخته شد.

الله وردی خان از اسرای گرجی بود که در زمان شاه طهماسب از گرجستان به ایران تبعید شد. وی بعنوان غلام وارد دربار صفوی شد و پس از مسلمان شدن، در زمان شاه عباس اول به مقام رسید. الله وردی خان اقدامات فراوانی برای اعتلای فرهنگ و تمدن ایران انجام داد. او در سال 1006 قمری به فرماندهی کل نیروهای مسلح صفوی برگزیده شد و این سمت را تا هنگام مرگش در 1022 حفظ کرد.

معمار سی و سه پل استاد حسین بنای اصفهانی می‌باشد. تاق‌های پل دارای ستون‌هایی به ارتفاع 7 تا 9 متر هستند و طاق نماهای سرپوشیده‌ای در دو طرف پل وجود دارد که از یک طرف به رودخانه و طرف دیگر مشرف به میان پل است و سبب ایجاد معبر باریک مسقفی در دو سوی پل شده است. این پل 99 طاقچه دارد که زمانی در آنها تابلوهای نقاشی بوده اما امروزه اثری از آنها نیست.

پل خاجو

پل بابا رکن الدین یا پل خاجو در شهر اصفهان و روی رودخانه زاینده‌روده و در شرق سی و سه پل قرار دارد. این پل که در طی اعصار مختلف نام‌های بسیاری به خود گرفته؛ از حیث تقارن، استحکام و سبک معماری، زیبایی‌های چشم‌نوازی را در خود جای داده است.

این پل در قرن یازدهم هجری و در زمان حکومت شاه عباس دوم ساخته شده است. پل خاجو علاوه بر پل بودن به عنوان بندآبه (سد) نیز استفاده می‌شده است. این پل در میان خود بنایی دو طبقه (شاه نشین) دارد که در نوع خود منحصر به فرد می‌باشد.

مدرسه خان شیراز

مدرسه خان شیراز توسط استاد حسین شماعی شیرازی در سال 1024 ساخته شده است. این مدرسه از نوع چهار ایوانی و فاقد گنبد و مناره می‌باشد. در گرداگرد میانسرا حجره‌هایی وجود دارند که همگی دارای یک ایوانچه هستند. از جمله ویژگی‌های مطرح این مدرسه‌ ساخت برخی از اندام‌های آن بر پایه اعداد مقدس می‌باشد.شمار حجره‌های آن 92 عدد است که به حروف جمل، نام مبارک پیامبر اسلام در می‌آید. پنج مدرس و دوازده راهرو داشته که برابر پنج تن و دوازده امام می‌باشد، دو اتاق و اتاق‌های درس خارج آن روی هم 14 عدد است، با افزودن شماری از این اندام‌ها عدد 110 به‌دست می‌آید. علاوه بر آن چهار اتاق دیگر هم وجود دارد که روی هم رفته عدد 114 بدست می‌آید که تعداد سوره‌های قرآن را یادآوری می‌کند. بدین ترتیب از این ساختمان، هم کارکرد خود را می‌گرفتند و هم این چنین باورهای خود را نشان می‌دادند.

ارسن گنجعلی خان کرمان

ارسن گنجعلی خان در سال‌های 1005 تا 1034 در کرمان و به فرمان گنجعلی خان فرماندار شاه عباس در کرمان ساخته شد و استاد محمد یزدی نیز معماری آن را بر عهده داشت. این ارسن دربرگیرنده مدرسه، کاروانسرا، حمام، آب انبار، ضرابخانه و مسجد است که همه گرداگرد یک میدان جای دارند.

مسجد وکیل شیراز

این مسجد در قرن دوازدهم میلادی و دوران زندیه ساخته شده است. مسجد وکیل شیراز از نوع مساجد دو ایوانی بوده و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی می‌باشد. این مسجد فاقد گنبد مناره است و فقط دو مأذبه بر روی ایوان شمالی دارد. شبستان این مسجد دارای ستون‌های یکپارچه سنگی با طرح پیچ می‌باشد.

مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

این بنا در زمان فتحعلیشاه قاجار (قرن سیزدهم هجری) بنا شده است. گنبد آن از نوع دو پوسته گسسته می‌باشد که بر روی ستاوند ساخته شده و دارای گنبدخانه‌ای با فضای باز است این بنا دارای کاربندی و یزدی‌بندی‌های بسیار زیباست. مجموعه مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان نمونه بارز طرح «گودال باغچه» یا «باغچال» می‌باشد.

مأخذ:

پیرنیا، غ، 1393، معماری ایرانی، انتشارات علم و صنعت

پیرنیا، محمد کریم، سبک‌شناسی معماری ایرانی، نشر معمار، 1383

تنظیم و ارائه: تحریریه رسانه هنر و معماری ساباط

برای آشنایی بیشتر با سبک‌های معماری اسلامی می‌توانید روی لینک کلیک کنید.