خانه هنرمندان ایران ، از سربازخانه دیروز تا خانه هنرمندان امروز

در این مقاله به بیان گزارشی از روند تغییر در بنای خانه هنرمندان ایران پرداخته می‌شود. در ادامه جهت مطالعه این مقاله با رسانه هنر و معماری ساباط همراه باشید.

تاریخچه

خانه هنرمندان ایران، یکی از مراکز فرهنگی و هنری ایران است که هر ساله تئاترها و کنسرت‌های زیادی در آن برگزار می­‌شود، همچنین گالری­‌هایی برای برگزاری نمایشگاه­‌های هنرهای تجسمی، نقاشی، گرافیک، عکس و مجسمه‌سازی نیز در این مجموعه وجود دارد. خانه هنرمندان در منطقه‌ی شش شهرداری تهران و در پارک هنرمندان محله‌ی ایرانشهر واقع شده است. این بنا در زمان جنگ جهانی دوم در محوطه یکی از باغ‌های دوران قاجار ساخته شده است و سابقاً برای انبار مهمات و تجهیزات نظامی متفقین مورد استفاده قرار می‌گرفت.
از اواسط دهه بیست خورشیدی تا سال 1357 به صورت یک مرکز نظامی نیمه متروک باقی ماند تا این‌که در سال 1377 به مالکیت شهرداری تهران درآمد. این بنا پس از بازطراحی توسط بیژن شافعی، در سال 1378 به عنوان مرکزی برای رویدادهای فرهنگی و هنری بازگشایی شد. بیژن شافعی یکی از معماران معاصر ایرانی و فارغ التحصیل معماری از دانشگاه تهران است. او پروژه‌های متعددی را در حوزه‌های فرهنگی، اداری، مسکونی و… طراحی کرده است که یکی از شاخص‌ترین آن‌ها پروژه خانه هنرمندان می‌باشد.

معرفی

با مطالعاتی که صورت گرفته، مشخص شده است که سقف خانه هنرمندان در قسمت ورودی در ابتدا شیروانی بوده و بعدها سقف شیروانی آن را برداشته و با سقفی خرپایی که به صورت صاف روی آن پوشش داده شده جایگزین گردیده است. بنابراین برای رسیدن به حجمی بهتر و ایجاد یک نقطه عطف در محل ورودی اصلی، دوباره شیروانی در همان نقطه اجرا شد. طبق گفته معمار این بنا، “پلان ساختمان شباهت بسیاری به تیپ پلان‌هایی که  در دهه 20 و 30 در نقاط مختلف ایران برای ساختمان‌های عمومی استفاده می‌شده است، دارد. این تیپ پلان‌ها، یک لابی بزرگ ورودی و یک پله سراسری که به دو طبقه بالا مرتبط است داشته و همچنین راهروهای یک طرفه‌ای دارند که از یک طرف نور گرفته و از طرف دیگر به اتاق‌های بزرگ ساختمان دسترسی دارند.

فضاهای داخلی خانه هنرمندان ایران

فضاهای مختلف در سه طبقه‌ی همکف، اول و زیرزمین قرار دارند. در طبقه همکف فضاهایی از قبیل گالری، رستوران، بخش‌های اداری و خدماتی، اتاق‌های جلسات و صنف‌ها و فروشگاه هنری وجود دارد. در طبقه اول، بخش‌های دیگری از جمله آمفی‌تئاتر‌ و سالن کنفرانس قرار دارد. در زیرزمین نیز یک سقاخانه و یک حوض قرار گرفته که محیطی آرام را برای مراجعین فراهم آورده است. از موضوعات قابل توجه در این پروژه، ستون‌های موجود در فضای لابی ورودی در طبقه همکف می‌باشد. این ستونها از پروفیل‌های قوطی فلزی هستند که طراح برای هماهنگی با ویترین‌های شیشه‌ای موجود، ابعاد آنها را به ستون آجری اولیه تغییر داده است. راهروها از دیگر بخش‌های دیدنی این بنا می‌باشد که به تنهایی نقش یک گالری را دارند. ویترین‌های دو طرفه‌ای در راهروها وجود دارند که در داخل اتاق‌ها به شکل کمد و از سمت راهروها به شکل ویترین‌های نمایش محصولات هنری طراحی شده‌اند.

در این ویتیرینها از آثار هنری هنرمندانی بزرگ و افرادی که قبلا در گالری‌های خانه هنرمندان نمایشگاهی از آثارشان دایر بوده است نگهداری می‌شود. همچنین در لابی ورودی و راهروها، مجسمه‌های مختلفی در محفظه‌های شیشه‌ای که تا سقف امتداد دارد  قرار دارند. مجسمه عزت الله انتظامی و هفت چنار کیارستمی از آثار شاخص این خانه است. در کف سازی‌های بازسازی خانه هنرمندان ایران سعی شده که سنگ‌های ایرانی مانند آذرشهر قرمز و زرد و همچنین سنگ محلات که رنگ گرمی دارد، استفاده شود. همچنین برای پنجره‌های راهروها که به پارک دید دارند، پرده‌هایی از ترکیب چوب و پارچه طراحی شده که روی پنجره به شکلی قرار می‌گیرند که هنگام باز و بسته شدن مزاحم پنجره اصلی نباشد.

طرح توسعه

به دلیل فعاليت‎‌های چشمگير خانه هنرمندان ايران و استقبال گسترده‌ی مردم در دهه اول فعاليت، اين مكان با كمبود فضاهای نمايشگاهی و همايشی روبرو بود تا این که در تاریخ 13 آبان ماه 1386؛ ماموريت ارايه خدمات طراحی، مشاوره و اجرای پروژه توسعه خانه هنرمندان ايران به دفتر طراحی بيژن شافعی محول گرديد.

گالری‌های چهار فصل

گالری‌های چهارفصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان، چهار گالری جدیدی است که در فضای حياط‌های پشت خانه به این پروژه اضافه شده‌اند. مساحت این گالری‌ها متفاوت بوده و بعد از بررسی درخواست هنرمند و نوع آثارش، گالری مناسبی در اختیارش قرار داده می‌شود. سالن‌های مستقل چند منظوره به نحوی طراحی گرديده‌اند كه تهويه راهروهای ارتباطی خانه ازمابین خانه­‌ی جدید و قدیم، محل نمایش آثار تجسمی پیش‌­بینی شده است. در همين ارتباط امكان خروج اضطراری كه قبلاً در خانه هنرمندان برای هيچكدام از سالن‌ها تأمين نشده بود، اکنون برای كليه سالن‌ها كه مجموعاً به هشت بخش تقسيم می شوند ايجاد گرديده است.

در پروژه خانه هنرمندان ایران ، سالن‌های جديد به بدنه ساختمان قديمی اتصال پیدا نکرده و علاوه بر این که امكان ارتباط با یک دهليز از طريق راهروها صورت می‌گیرد؛ باعث می‌شود احجام الحاقی، آسیبی به بنای قدیمی وارد نکنند. اين گسترش به گونه‌ای طرح گرديده‌اند كه خود سالن‌ها هيئتی مجسمه‌گونه و هنرمندانه داشته باشند و ضمناً محور ارتباطی ضلع شمالي خانه هنرمندان را به پارک هنرمندان پيوند دهند. همچنین طراح، برای همخوانی بیشتر ساختمان قدیم با بخش‌های الحاق شده و یکپارچه نشان دادن مجموعه، از یک نوع مصالح (آجر) برای نما استفاده کرده است.

سازه

نقشه­‌های سازه­‌ای طرح توسعه بنا، بر اساس یک سازه­‌ی بسیار سبک با دهانه‌­های مناسب برای سالن‌ها طراحی شده است. طراحی سازه به شکلی انجام پذیرفته که میزان مصرف آهن در هر متر مربع به حداقل رسیده و امکانات اجرایی با کیفیت بسیار ساده و سریع انجام پذیرد. علاوه بر این با توجه به عدم تخریب بیش از حد توده‌ی قدیم و الحاق سالن‌های چهارگانه بدون آسیب به بنای قدیم، کمک شایانی به اقتصاد پروژه کرده است.

نتیجه گیری

خانه هنرمندان را می‌توان نقطه درخشان خلاقیت و نوآوری در احیای یک بنا دانست. ایجاد این محیط جدید در وهله نخست ذهنیت ساکنان منطقه را نسبت به فضای شهری اطراف خود تغییر داده است. در واقع پس از تبدیل پادگان به کاربری فعلی، یکایک بناهای مسکونی قدیمی و واحدهای تجاری منطقه شروع به نوسازی و مرمت ساختمانهای خود کردند. زیرا فرصتی برای استفاده از فضای مطلوب در دل یک بافت پر ازدحام شهری به وجود آمده بود.
با اجرای پروژه، مجموعه از حالت ایستا و فضای بلااستفاده خارج شده و با حضور مردم، به یک فضای پویای شهری در شبانه روز تبدیل گردیده است. با توجه به اینکه این طرح رضایت عموم را به دنبال داشته و مکان مناسبی را جهت تعاملات اجتماعی مردم به وجود آورده است؛ می‌توان آن را در رده طرح های موفق جای داد. همچنین طیف فعالیت این کانون فرهنگی تنها به موضوعات هنری محدود نمانده و مدتی است که پای فلسفه، علوم اجتماعی، مباحث نظری، و علوم انسانی نیز به سالن‌ها و فضاهای آن باز شده است. خانه­‌ی هنرمندان ایران دامنه‌ حضور خود را به‌­عنوان یک عنصر شهری پویا به محیط اطراف خود تسری داده و فضای باز پیرامون آن به عرصه‌­ای برای برخوردها و تعاملات اجتماعی تبدیل شده است.

در ادامه برای مشاهده نقشه‌های این مجموعه با ما همراه باشید.

ماخذ:

– ایزدی، محمد سعید و امیری، نگین. 1395. توسعه درونی، الگویی متوازن، متعادل و پایدار برای توسعه و ارتقاء کیفی شهر برنامه‌ریزی برای توسعة مجدد اراضی نظامی درونشهری. مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر. شماره 41. 35-46.
– مرادی، نازیلا. 1379 .باغ و خانه هنرمندان. تجدید حیات یک فضای شهری. شهرداری‌ها. شماره 19- 55-59.

نگارنده:
حوریه صادقپور هروی