مرمت و احیاء بانک شاهی (تجارت)

در این مقاله با بررسی مرمت و احیاء بانک شاهی (تجارت) میدان امام خمینی (توپخانه) تهران، به تاریخچه این بنا، نحوه مرمت و همچنین ایده‌های طراحی این ساختمان پرداخته شده است، در ادامه جهت مطالعه این مقاله با رسانه هنر و معماری ساباط همراه باشید.

مقدمه

معماری در حوزه‌ی تمدنی ایران همواره در دوره‌هایی که نظام حکومتی پذیرای حکومت‌ها و دولت‌های خارجی است، درگیر موضوع التقاط در ساختارهای معماری می‌شود. ریشه‌های این موضوع را می‌توان از پادشاهی هخامنشیان تا به امروز که روابط و دسترسی به اطلاعات در زندگی بشری آزاد است مشاهده کرد. نکته اینجاست که معماری ایرانی در این برخورد‌های تاریخی با معماری جهان آیا توانسته از پس آن برآید و حرفی برای گفتن داشته باشد یا خود را در مقابل عناصر معماری در کشورهای دیگر باخته است و تسلیم آن‌ها شده است. در مجموعه تاریخی بانک تجارت که در بدنه شرقی میدان توپخانه واقع است در حقیقت، ما التقاطی را با معماری اروپایی میبینیم که در دوره پهلوی اول صورت گرفته است.

این مجموعه با توجه به محل قرار گیری آن در ساختار شهر تهران و نقش مهم آن از لحاظ معماری بانک‌ها و روند طراحی بانک در ایران و همچنین از جنبه معماری التقاطی خود، دارای اهمیت بسزایی است. در ضمن با اهتمام مسئولین بانک تجارت و با در نظر گرفتن اهمیت این بنا مطالعات مفصلی برای مرمت و احیای کامل در آن انجام گرفته است که خوشبختانه جزء معدود مواردی است که بخش گسترده آن به سرانجام رسیده است.
در این متن سعی خواهد شد تا موضوع تطبیق کاربری انجام گرفته در این بنا تحت تیترهای زیر توضیح داده شود.

الف: تاریخچه بانک و ساختمان بانک شاهی

ساختمان جدید بانک شاهنشاهی ایران در 19 دی ماه 1308 در محل فعلی افتتاح شد. به روایت استاد لرزاده که طراحی و ساخت سردر ورودی و کاسه‌سازی زیبای آن را انجام داده‌اند؛ این بنا توسط معماری انگلیسی به نام “مسترکل” طراحی و اجرا شده است. در ساخت مجموعه 5 دوره الحاق را می‌توان با توجه به مستندات تشخیص داد.
محوطه مجموعه نیز در طول زمان دچار تغییرات و تحوالتی شده است: از جمله جدا شدن بدنه سمت جنوبی مجموعه و تخریب دیوار نرده‌ای دور محوطه و الحاق بناهایی در دو دوره و تخریب آن‌ها که توسط تصاویر و مدارک قابل توضیح می‌باشد.

ب: معماری مجموعه

بنای اصلی ساختمان بانک برگرفته شده از یک “بازیلیکای” رومی است. “بازیلیکا” تشکیل شده از یک فضای میانی کشیده و دو فضای جانبی در طرفین می‌باشد که فضای میانی بلندتر از دو فضای جانبی بوده وبا ستون‌هایی از فضای اصلی جدا می‌شود.

عملکرد بانک که یکی از عملکردهای مدرن به حساب می‌آید؛ قبلاً در ایران سابقه تاریخی چندانی نداشته و عملا در دوره نئوکالسیک معماری اروپا وارد گفتمان معماری می‌شود. از اینرو این بنا به عنوان اولین بانک مدرن ایران و تحت تاثیر همان دوره معماری اروپا و با نگاهی به معماری کلیساهای رومی با الهام از بازیلیکا طراحی می‌شود. معماری این بنا به عنوان اولین بنای ساخته شده به عنوان بانک در ایران در معماری بانک‌های ساخته شده بعد از خود تاثیر مستقیم داشته است. فرم ورودی بانک، سردر مرتفع و مجلل، مسیر کشیده شده و سالن با شکوه و مرتفع از جمله تاثیراتی است که معماری این بانک در فضاهای طراحی شده بعدی می‌گذارد و از این جهت واجد اهمیت و قابل بررسی است.

همچنین تلفیق این معماری رومی با سردر کاملا ایرانی با ستون‌های رفیع، طاق تیزه‌دار بین آن‌ها، کاسه‌سازی، جسم آجری و بادگیر گونه‌های بالای بام؛ معماری التقاطی پیشرویی  را در زبان معماری خود به نمایش می‌گذارد.

ج: فن شناسی و ساختار سازه‌ای بنا

سیستم سازه‌ای این بنا در طبقه زیرزمین از پایه بتنی با تویزه‌های آجری و سقف دال بتنی تشکیل شده است. به نظر می‌رسد برای اولین بار است که در ایران از این حجم از بتن در ساختمان سازی استفاده کرده‌اند.
در طبقه همکف این سازه به دیوارهای باربر آجری و سقف طاقی آجری و در طبقه دوم به ستون‌های آجری و سقف خرپای چوبی بر می‌خوریم که این خرپاها با خرپاهای ایرانی از نظر طراحی تفاوت دارد. در قسمت‌های الحاقی به دیوارهای آجری، از سقف بتنی با تیرهای دوبل فلزی و در بخش‌هایی، سقف‌های طاق ضربی استفاده شده است. به معنای واقعی کلمه سازه این بنا ترکیبی از تکنیک‌های ساخت ایرانی و اروپایی در زمان خودش بوده است.

د: تزئینات

بنای بانک با توجه به طراحی آن برای موضوع و کارکرد اداری به نظر می‌آید که نباید دارای تزئینات آن چنان باشد. در حالی که با کمی توجه مشخص می‌شود که این بنا در عین سادگی و بهره‌گیری از معماری اروپایی در بخش تزئینات بیشتر به معماری ایرانی گرایش داشته است. این بنا تقریبا تمامی انواع تزئینات معمول معماری ایرانی از جمله کاشی‌کاری (هفت رنگ و معرق)، گچ‌بری، تزئینات سنگی و سیمانی، کارهای چوبی و فلزی را در خود مستتر نموده است.

اگر تزئینات را به دو گروه کلی ساختاری و غیر ساختاری تقسیم کنیم؛ در این بنا می‌توان از کاسه منارها و مقرنس در ایوان ورودی به عنوان تزئینات ساختاری و از دیگر تزئینات که به عنوان لایه‌ای بر روی عناصر معماری قرار گرفته‌اند به عنوان تزئینات غیر ساختاری نام برد. آجرکاری این بنا با  دقت و ظرافت انجام شده و طرح‌های بسیار متنوع و حجم عمده آن در تشکیل نما از بهترین تزئینات بنا به حساب می‌آیند. تزئینات انجام شده در سردر بنا با توجه به نقش استاد لرزاده در ساخت آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

با توجه به دلایل ذکر شده تزئینات این بنا را می‌توان در راستای تکامل تزئینات معماری ایران در طول قرن‌های متمادی دانست که حفظ آن و سپردن آن به دست آینده‌گان اهمیت پیدا می‌کند.

هـ: طرح مرمت و احیاء بانک شاهی (تجارت)

پس از بررسی‌های انجام شده توسط شرکت مهندسین مشاورعمارت خورشید در بخش وضع موجود که علاوه بر تحلیل‌های لازم، منجر به مستند نگاری کامل از بنا گردیده است؛ آسیب‌شناسی مفصلی در سه بخش اصلی معماری، سازه و تاسیسات در بنا انجام گرفته و بر اساس آن طرح مرمت و احیای مجموعه آماده شده است.

ایده‌های طراحی

با توجه به ساختار تاریخی و بسیار ارزشمند بنا، مهم‌ترین ایده‌های طراحی مرمت و احیاء به قرار زیر تعیین
شده است:

• وفاداری به ساختار اصیل و تاریخی بنا در کلیه مراحل طرح و اجرا
• سعی در خواناسازی بخش‌های ازدست رفته بنا و پاکسازی الحاقات بی‌ارزش صورت گرفته
•  نمایان‌سازی بخش‌های مرمت شده از طریق کاربست شیوه‌های متمایز و در عین حال هماهنگ
• ادغام عرصه درونی محوطه و محیط پیرامونی بنا از طریق ایجاد کاربری‌های عمومی نظیر موزه- گالری و کافی‌شاپ و افزایش رونق گردشگری در مجموعه و کاهش نگاه امنیتی حاکم بر مجموعه
•  تقویت ساختار سازه‌ای بنا در پاسخ به نشست‌های ناشی از عبور مترو از زیر بنا و کاهش خطرپذیری لرزه‌ای آن
•  به روزرسانی سیستم‌های تاسیساتی به شیوه ناملموس در کلیه بخش‌ها و ترازهای بنا
• تفکیک عملکردی با بهره‌گیری از الگوهای متنوع فضایی موجود در جهت بهینه‌سازی ساختار کارکردی مجموعه
  

  نمای داخلی ساختمان قدیمی بانک تجارت – قبل از مرمت

طرح مرمت سازه‌ی مجموعه با توجه به تنوع سیستم‌های سازه‌ای استفاده شده و همچنین لزوم رعایت اصول مرمتی از جمله محدود کردن حجم مداخالت، رعایت آیین‌نامه‌ها و کنوانسیون‌ها و از طرفی لازم بودن رسیدن به مراحل استحکام‌بخشی بسیار حائز اهمیت بوده است. پس از انجام محاسبات و تحلیل‌های لازم به طور کلی اقدامات استحکام بخشی در بنا با تزریق داخل دیوارها، پایل‌گذاری در سردیوارها، کلاف‌کشی و سپس مش‌بندی و یکپارچه‌سازی سقف‌های قابی و کلافبندی‌ها و پوشش آن با ملات مناسب همچنین سبک‌سازی سقف‌های قابی و کلاف‌کشی و کامپوزیت کردن آنها در دیاگرام میانی، اصالح خرپاهای چوبی با استفاده از اتصالات آلومینیومی و کلاف‌کشی سر دیوارها و اتصال خرپاها به کلاف‌کشی انجام شده صورت پذیرفته است.

تاسیسات مجموعه:

تاسیسات مجموعه نیز جزو مهمترین مسائلی بود که اجرای درست آن به احساس رضایت کاربر از فضا کمک شایانی می‌کرد. بنا در وضع موجود خود برای سرمایش و گرمایش از سیستم حرارت مرکزی با استفاده از فن کویل در فضاهای اصلی بهره می‌برد که به دلیل استهالک و طراحی نامناسب نه تنها جوابگوی مجموعه نبود بلکه پایانه‌های آن تاثیر نامطلوبی بر معماری و منظر مجموعه ایجاد کرده بود.

در طراحی تاسیسات مجموعه نیز سعی شده با در نظر گرفتن آخرین استانداردها و جابجایی موتورخانه مجموعه که در زیرزمین ساختمان تاریخی قرار داشته به محوطه بانک و ساخت موتورخانه‌ی مرکزی در زیرزمین؛ احتیاجات بنا به نحوی تصحیح شود. کانال‌های تاسیساتی در کل محوطه و دورتا‌دور بنای اصلی ساخته شده‌اند که علاوه بر نقش کانال ارتباطی تاسیساتی، عمل زهکشی زیرزمین در دورتادور بنا را نیز بر عهده دارند.

نوآوری ها و مزایای پروژه:

مهمترین ویژگی‌های پروژه طرح مرمت و احیاء بانک شاهی (تجارت) میدان توپخانه تهران را می‌توان به
اجمال چنین عنوان کرد:

• تکمیل فضاهای از بین رفته و حذف شده با رویکرد مدرن و مینیمالیستی
• انطباق عملکردهای متنوع در کالبد بنا با درنظرگرفتن کلیه فضاهای موجود در بنا
• اجرای تکنیک‌های پیشرفته مرمت سازه شامل حفاری‌های زاویه‌دار، نیلینگ، تزریق گروت، استیچینگ و دیافراگم‌های بتنی و …
• اجرای تاسیسات به روز و مدرن در کالبد تاریخی با کمترین نمود ظاهری در ساختار اصیل بنا شامل لاینرهای افقی در سالن اصلی و اسپیلت یونیت‌های سقفی در اتاقهای جانبی
• بهره‌گیری از عناصر تاسیساتی اکسپوز و مدرن در خزانه بانک (موزه و گالری فعلی) بدلیل ویژگی‌های خاص گاوصندوق بتنی مجموعه
• افزدون فضاهای موزه و آمفی تئاتر به مجموعه
  

  نمای داخلی ساختمان قدیمی بانک تجارت – پس از مرمت

  

  نمای داخلی ساختمان قدیمی بانک تجارت – پس از مرمت

نتیجه‌گیری

با نگاهی دقیق به پروژه مرمت ساختمان بانک تجارت می‌توان به این موضوع پی برد که لزوم انجام هر اقدام تطبیق کاربری یا مرمتی نیازمند شناخت دقیق و برداشت مناسب عناصر مختلف از مجموعه است که با توجه به آن بتوان با کمترین آسیب به مجموعه با ارزش تاریخی، بهترین نتیجه را برای دوباره زنده‌سازی یک بنا انجام داد. امید است با بازگشایی کامل این مجموعه بار دیگر شاهد حضور کاربران در این مجموعه باشیم تا هرچه بیشتر ارزش سرمایه‌های ملی خود را درک کنیم.

نگارنده:
مهندس محمد نعیم بافقی یزدی